Co to jest szczepienie roślin? Szczepienie drzew i krzewów ozdobnych krok po kroku

Dzikie gatunki roślin rozmnażają się przez nasiona. Z nasiona sosny wyrasta sosna podobna do rośliny matecznej. Podobna, ale zwykle nie identyczna. Taka sama sytuacja występuje u wszystkich pozostałych gatunków roślin. 

Ale oprócz gatunków znamy - i uprawiamy - bardzo liczne odmiany drzew i krzewów. Odmiany powstają naturalnie lub w wyniku ingerencji człowieka i wyróżniają się wyjątkowo ładnym wyglądem, znacznie mniejszym rozmiarem albo wyjątkowo smacznymi owocami. Większość odmian wytwarza owoce i nasiona, ale rośliny pozyskane z tych nasion bardzo rzadko - albo w ogóle - przypominają roślinę, z której pochodzą. 

Jak więc można rozmnożyć roślinę, u której siew nasion jest bezcelowy? Co zrobić, aby z jednego cennego egzemplarza pozyskać kolejne? Jak podzielić się wyhodowaną lub znalezioną nową odmianą z bliskimi? A wreszcie jak ją wyprodukować, aby móc sprzedawać wszystkim tym, którym nowa odmiana bardzo się podoba i chcą ją mieć ją w swoim ogrodzie? W przypadku odmian hodowlanych w grę wchodzi wyłącznie rozmnażanie wegetatywne, czyli bez udziału nasion. Polega ono na zrobieniu sadzonek, odkładów lub na mikrorozmnażaniu (in vitro). Wegetatywnym sposobem rozmnażania jest także szczepienie. 

Co to jest szczepienie roślin?

Szczepienie to sposób rozmnażania roślin, stosowany przede wszystkim do szlachetnych odmian zarówno roślin iglastych, jak i liściastych. Polega na odpowiednim połączeniu części odmiany szlachetnej z korzeniem i pędem podkładki. Po zaszczepieniu zraz zrasta się z podkładką, a następnie odmiana szlachetna rośnie, korzystając z systemu korzeniowego podkładki. 

Po co szczepi się rośliny?

Szczepienie pozwala na stosunkowo łatwe rozmnażanie szlachetnych odmian. Dzięki szczepieniu, z niewielkiego odcinka pędu (a nawet z jednego pąka - "oczka") można uzyskać nową roślinę, która w pełni powtarza cechy rośliny matecznej. Drzewa i krzewy rozmnażane przez szczepienie, nawet jeśli są młode, mają już cechy roślin dojrzałych, z których pobrano zraz. Dlatego szczepione rośliny kwitną i owocują już po kilku latach, a niektóre nawet już w pierwszym roku po szczepieniu. 

Inaczej jest u roślin rozmnażanych z siewu. Wyrastająca z nasiona roślina może się różnić od rośliny matecznej, a partia roślin pochodząca od jednego osobnika może być dość zróżnicowana. 

Siewki nie tylko nie powtarzają w 100% cech rośliny matecznej, ale także potrzebują dużo czasu na to, aby zakwitły i wydały owoce. O ile u roślin szczepionych ten okres trwa zwykle nie dłużej niż trzy lata, na owoce drzew z siewu trzeba czekać kilka, kilkanaście, a czasem nawet kilkadziesiąt lat. 

Jak i kiedy szczepi się rośliny?

Znane są różne metody szczepienia roślin, a termin szczepienia zależy od metody. 

W sadownictwie, drzewa i krzewy owocowe najczęściej szczepi się przez okulizację, zwaną też oczkowaniem. Okulizacja polega na przełożeniu jednego pąka z niewielkim fragmentem przylegającej tkanki. Z tego pąka potem wyrasta zaszczepiona odmiana. Okulizację wykonuje się zwykle latem, a przeszczepiany pąk jest jeszcze w fazie spoczynku. Rozpocznie on wegetację dopiero wiosną przyszłego roku. Wówczas nad oczkiem należy przyciąć pęd podkładki, aby nie stanowiła dla niego konkurencji. Cała energia i zasoby rośliny zostanie wówczas skierowana do tego jednego pąka, a to przekłada się na jego bujny i silny wzrost. 

Natomiast klasyczne szczepienie wykonuje się zwykle w okresie spoczynku roślin lub na przedwiośniu. W naszej szkółce szczepienia drzew i krzewów ozdobnych rozpoczynamy w styczniu i trwają one kilka tygodni. 

Zależnie od przyjętej metody i dostępnego materiału, można szczepić elementy o jednakowej grubości (szczepienie przez stosowanie), albo różniące się grubością. Jeśli podkładka jest znacznie grubsza od zraza, stosuje się szczepienie w klin lub przez kożuchowanie. 

Co to jest podkładka i zraz?

Podkładka to część rośliny z korzeniem, na której zostanie zaszczepiona odmiana szlachetna. Podkładką może być dziki gatunek albo specjalny klon rośliny. W sadownictwie bardzo mocno wykorzystuje się wpływ podkładki na odmianę szlachetną, zwłaszcza na jej siłę wzrostu, zdrowotność korzeni i mrozoodporność. Zwłaszcza jabłonie mają bardzo szeroką gamę podkładek różniących się ww. parametrami, a zwłaszcza stopniem skarlania.

Od podkładki zawsze pochodzą korzenie rośliny, a czasem także pień. 

Zraz, oczko, część szlachetna - część odmiany szlachetnej, która zostanie zaszczepiona na podkładce. Uzyskana roślina będzie posiadać cechy odmiany szlachetnej, z niewielkim możliwym wpływem podkładki. Zależnie od miejsca zaszczepienia i cech odmiany, zraz wyrasta w pień i koronę rośliny lub też tworzy tylko koronę, na pniu podkładki.

Zasady szczepienia roślin - czyli jak szczepić, żeby się przyjęło

• Zarówno podkładka, jak i odmiana szlachetna (oczko, zraz) muszą być zdrowe i w dobrej kondycji, odpowiednio odżywione. 
• Aby zraz miał szansę zrosnąć się z podkładką, musi mieć podobną budowę. Zbliżoną budowę anatomiczną mają rośliny, które są ze sobą spokrewnione, dlatego do szczepienia używamy podkładek z gatunku jak najbliżej spokrewnionego ze szczepioną odmianą. Z tego powodu jadalne jarzęby szczepimy na jarzębie pospolitym, jabłonie rajskie na jabłoni dzikiej, czarcie miotły sosen górskich na sośnie pospolitej, a odmiany gatunków sosen pięcioigielnych na sośnie wejmutce. Niektóre gatunki mają dość dużą tolerancję w tym względzie i mogą być z powodzeniem szczepione na roślinie innego rodzaju, np. lilaki mogą być szczepione na ligustrze (wówczas nie dają tak dużo odrostów korzeniowych), aronie na jarzębie, a nieszpułki na gruszy. 
• Cięcie musi być ostre i precyzyjne, a analogiczne tkanki po przyłożeniu muszą do siebie przylegać. Żeby szczepienie się powiodło, drewno musi przylegać do drewna, miazga do miazgi, a łyko do łyka. Im większa powierzchnia styku, tym większa szansa powodzenia. Ważne, aby cięcie było płaskie i gładkie, a zraz i podkładka były mocno do siebie dociśnięte. 
• Po połączeniu zraza z podkładką miejsce szczepienia należy mocno obwiązać gumką lub tasiemką, aby je usztywnić i ustabilizować. Dodatkowo należy je zabezpieczyć przed utratą wody. Można to zrobić smarując miejsce szczepienia np. woskiem, starając się przy tym, żeby wosk nie dostał się pomiędzy szczepione tkanki. 
• Zrastanie się szczepu zaczyna się od kalusowania, czyli wytworzenia niezróżnicowanej tkanki, zwanej także tkanką przyranną lub merystemem przyrannym. W następnych etapach zrastania kalus przekształca się w zorganizowane tkanki, które będą pełnić rolę przewodzącą pomiędzy zrazem a podkładką. Różne gatunki roślin optymalnie kalusują w różnych warunkach temperaturowych i wilgotnościowych. Aby uzyskać jak najwyższą udatność szczepień, należy zapewnić świeżo zaszczepionym roślinom stanowisko zapewniające warunki najlepsze dla gatunku. 

Pielęgnacja szczepów

Dobrze zrośnięty zraz korzysta z wody i składników pokarmowych dostarczanych przez podkładkę. Musi jednak o nie konkurować z pąkami wyrastającymi z podkładki. Aby wesprzeć wzrost zaszczepionej odmiany szlachetnej, należy regularnie usuwać wszystkie pędy wybijające z podkładki. Najlepiej jest to robić na początku ich wzrostu, zanim osiągną większe rozmiary, ponieważ każdy z takich pędów osłabia roślinę szlachetną. Dodatkowo ich opóźnione wycinanie powoduje powstawanie dużych ran, które szpecą rozmnożoną roślinę, a także niosą ryzyko zakażenia różnymi patogenami. 

Ponieważ miejsce szczepienia jest dość kruche i może być narażone na złamanie, warto obok zaszczepionej rośliny wbić palik i przywiązać do niego roślinę. Miejsca wiązania powinny być co najmniej dwa, jedno poniżej, a drugie powyżej miejsca szczepienia. W przypadku wysokich roślin, należy je przywiązać w większej liczbie punktów. Wiązanie powinno dobrze stabilizować roślinę, ale nie może jej uciskać ani ocierać. 

Szczepienie roślin - trudne czy łatwe?

Szczepienie nie jest łatwe. Wymaga zręcznej, wprawnej ręki i dobrego oka. Skuteczność szczepienia zależy także od temperatury, wilgotności, zgodności fizjologicznej podkładki i zrazu. Także gatunki i odmiany bardzo różnią się między sobą pod względem skłonności do prawidłowego zrostu. 

Z powodu wielości czynników, od których zależą przyjęcia szczepów, nigdy nie ma gwarancji powodzenia. Udatność szczepień podaje się w procentach przyjętych roślin. Udatność na poziomie 80-90% jest bardzo dobrą wartością, do której dążymy i którą coraz częściej udaje nam się uzyskać. Coraz skuteczniej szczepimy także gatunki i odmiany, uważane za wyjątkowo trudne. Należą do nich m.in. odmiany orzecha włoskiego albo prawdziwy rarytas, jakim jest klon pensylwański 'Erythrocladum'. 

Zalety szczepienia

Pomimo trudności, szczepienie jest podstawową metodą rozmnażania odmian drzew i krzewów, owocowych i ozdobnych. Dlaczego?

Ten sposób rozmnażania roślin sprawia, że jesteśmy w stanie pozyskać dokładnie taką roślinę, na jakiej nam zależy:

• powtarzalność cech - rośliny rozmnażane przez szczepienie zachowują wszystkie cechy odmiany matecznej tj. kolor i kształt liści, wielkość, kształt i barwa kwiatów i owoców, a także ich smak.
• wpływ podkładki - podkładka może wpływać na siłę wzrostu roślin i to także jest zaleta szczepienia! Dzięki zastosowaniu podkładek skarlających u drzewek owocowych możemy otrzymać słabiej rosnące rośliny. Odmiany na podkładach karłowych rosną słabiej, ale wcześniej wchodzą w owocowanie i obficiej owocują, a mniejsze ostateczne rozmiary drzewa ułatwiają prace pielęgnacyjne i zbiór owoców. 
• wysokość pnia - dzięki któremu możemy wpływać na ostateczny wygląd rośliny. U roślin o pokroju kulistym wysokość zaszczepienia rośliny równa się wysokości pnia, powyżej którego zaczyna się korona. W ten sposób możemy wytworzyć zupełnie inne rośliny! Np. jesion wyniosły 'Globosa' zaszczepiony na wysokości 2 m będzie eleganckim, wysokopiennym drzewem alejowym o okrągłej koronie, natomiast zaszczepiony nisko będzie rósł jako zwarty, kulisty krzew, nie przekraczający 2 m wysokości.

Na różnej wysokości szczepimy także iglaste czarcie miotły, np. liczne odmiany sosen lub świerków. Niziutko zaszczepiona sosna górska 'Mops' może przypominać naturalnie rosnący, miniaturowy krzew, natomiast zaszczepiona na metrowym pniu staje się rośliną oryginalną, pasującą przede wszystkim do nowoczesnych ogrodów. Wysokość szczepienia ma także duże znaczenie u roślin o pokroju zwisającym, ponieważ sprawia, że uzyskana roślina będzie wysokim drzewem o płaczącym pokroju albo… rośliną płożącą, o pędach ścielących się po ziemi. 

Co szczepimy w Szkółkach Konieczko?

W naszych szkółkach szczepimy bardzo dużą część naszego asortymentu. W ten sposób rozmnażamy odmiany drzew iglastych takich jak: jodły, sosny, świerki, modrzewie, metasekwoje, daglezje. W wyniku szczepienia pozyskujemy jabłonie rajskie, głogi, grusze, klony, dęby, buki, graby, wiązy, śliwy, wiśnie piłkowane itd. 

Oprócz odmian, których nie da się rozmnożyć inaczej niż wegetatywnie, szczepimy także gatunki egzotyczne, które mamy w pojedynczych egzemplarzach. Nie mamy możliwości, aby rozmnożyć je z siewu, a dzięki szczepieniu możemy zaoferować Państwu rośliny, których prawie nie można zdobyć w Polsce, a nawet w Europie. Do takich ekskluzywnych i niemal niemożliwych do zdobycia roślin, które nam udaje się rozmnożyć przez szczepienie, należy m.in brzostownica grabolistna, nieszpułka jadalna odm. beznasienna oraz liczne dzikie gatunki grusz i jabłoni. 

Przez okulizację rozmnażane są natomiast odmiany drzew owocowych: jabłoni, grusz, śliw, czereśni, brzoskwiń itp. a także róże.

Opracowała: dr inż. Anna Barysz