Dereń (Cornus)

Dereń to rodzaj bardzo obfity w gatunki, mocno różniące się między sobą. Wśród dereni można spotkać wysokie drzewa i niskie krzewy, o kwiatach białych lub żółtych, drobnych i niepozornych lub okazałych, niezwykle dekoracyjnych, o owocach białych, czerwonych lub niebieskich, przy czym owoce części dereni są jadalne i bardzo zdrowe dla ludzi. Niektóre gatunki wyróżniają się wybitnie dekoracyjnym pokrojem, inne niesamowitym kolorem zimowych pędów.
Wybór dereni jest tak szeroki, że można by stworzyć ogród z samych przedstawicieli tego rodzaju i nie byłby on w żaden sposób nudny lub powtarzalny!

Skąd pochodzi i gdzie występuje dereń?

Derenie występują naturalnie w Europie, Azji i Ameryce Północnej. Rodzimym dla Polski gatunkiem derenia jest dereń świdwa (Cornus sanguinea). W uprawie często spotykany jest dereń jadalny, o owocach wykorzystywanych do przetworów, dereń biały i rozłogowy, o pięknie wybarwionych zimą pędach, dereń pagodowy, o niezwykłym, piętrowym układzie gałęzi czy dereń kousa, o dużych, białych podsadkach, przypominających okazałe, niezwykłe kwiaty.

Jak wygląda dereń?

Derenie to drzewa lub krzewy, zależnie od gatunku i odmiany osiągające od 50 cm do 10 m wysokości i podobną szerokość. Najmniej zróżnicowane u dereni są liście, które różnią się rozmiarem, ale u wszystkich gatunków są pojedyncze, wydłużone, ostro zakończone, błyszczące, z wyraźnie widocznym równoległym użyłkowaniem.

Jak kwitnie dereń?

Kwiaty derenia różnią się zależnie od gatunku. Dereń jadalny i dereń lekarski kwitną wczesną wiosną, przed rozwojem liści, na żółto. Dereń biały, rozłogowy, skrętolistny, świdwa i pagodowy mają białe, drobne kwiaty, zebrane w płaskie kwiatostany. Najokazalej kwitnie dereń kousa oraz jego liczne odmiany. Chociaż właściwe kwiaty u tego gatunku są niepozorne, są one przyozdobione czterema dużymi, bardzo efektownymi, białymi lub różowymi liśćmi (podsadkami), przypominającymi płatki niezwykłego kwiatu.

Jak owocuje dereń?

Owoce derenia jadalnego i lekarskiego są ciemnoczerwonymi, wydłużonymi pestkowcami.
Owocem derenia kousa są pestkowce, z wyglądu przypominające owoc maliny.
Większość pozostałych dereni ma owoce drobne, kuliste, o kolorze od białego do granatowego.

Zastosowanie owoców derenia:

Owoce derenia jadalnego i lekarskiego są jadalne i bardzo wartościowe: są bogate w przeciwutleniacze (polifenole, antocyjany), taniny i kwasy organiczne, a także witaminy i minerały. Nadają się na przetwory i mają działanie zdrowotne, a mianowicie przeciwzapalne, ściągające i moczopędne, a równocześnie zapierające. Wzmacniają odporność organizmu i zwalczają wolne rodniki, są także polecane wspomagająco przy anemii.
Jadalne są także owoce derenia kousa, które także dostarczają prozdrowotnych składników. Nie wszyscy tolerują ich nieco mdły, słodkawy smak, doskonale jednak nadają się na przetwory.  

Jakie wymagania ma dereń?

Derenie mają przeciętne wymagania siedliskowe, może być sadzony na właściwie każdej, umiarkowanie żyznej glebie. Tolerują szeroki zakres pH, charakteryzują się dobrą mrozoodpornością. Najlepiej rosną w pełnym słońcu, ale całkiem dobrze tolerują półcień. 

Gdzie sadzić derenia?

Derenie to doskonałe drzewa i krzewy ogrodowe i parkowe, niezastąpione także w przestrzeniach miejskich. Derenie nadają się do nasadzeń soliterowych, w grupach i w kompozycjach, wiele gatunków nadaje się na żywopłoty i obwódki.

Jak sadzić derenie?

Większość szkółek, w tym także i nasza, oferuje ukorzenione sadzonki derenia w doniczkach. Sadzenie takich roślin jest bardzo łatwe. W przypadku żyznych, niezbyt zwartych gleb, wystarczy wykopać dołek nieco tylko większy od doniczki, umieścić w nim wyjętą z doniczki bryłę korzeniową, a pozostałe wolne przestrzenie wypełnić sypkim podłożem, ugnieść i dobrze podlać.
Zarówno nadziemna część derenia, jak i jego system korzeniowy rośnie szybko, dlatego czasem niestety zdarza się, że korzenie zakupionego derenia są już zbyt zagęszczone w doniczce. Wówczas, przed sadzeniem, dobrze jest je nieco rozluźnić, np. przez nacięcie “na krzyż” dolnej powierzchni wyjętej z doniczki bryły korzeniowej.
Jeśli dereń jest sadzony w wyjątkowo słabej, piaszczystej, albo - przeciwnie - otwartej i zbitej glebie, należy wykopać dołek o dwa razy większej średnicy, wypełnić go lepszym, żyznym podłożem (np. ziemią uniwersalną dostępną w wielu sklepach), zmieszanym z glebą rodzimą i w tym posadzić roślinę.

Jak uprawiać derenia?

Wszystkie derenie można prowadzić naturalnie, bez cięcia. Większość z nich rośnie wtedy w postaci rozłożystego, szerokiego drzewa lub krzewu lub tworzy zarośla.
Derenie posadzone w formie żywopłotu należy regularnie przycinać, nadając im pożądany kształt.
Dereń jadalny cięty wiosną mocno "płacze", dlatego najlepszym terminem cięcia tego derenia (jeśli występuje taka konieczność) jest lato. 

Zapylacze dla derenia

Derenie są samopylne, zawiązują owoce także po zapyleniu własnym pyłkiem. Wyjątek stanowi kilka odmian derenia jadalnego, które wymagają zapylacza.
Jednak nawet odmiany samopylne owocują znacznie lepiej, jeśli zapylane są krzyżowo. Dlatego dereń jadalny warto sadzić parami, wybierając dwie różne odmiany, które będą rosły w niedużej odległości. Doskonałym zapylaczem dla wszystkich odmian derenia jadalnego jest siewka gatunku. 

Gatunki i odmiany derenia

Dereń jadalny - drzewo lub duży krzew, o jadalnych owocach
Dereń lekarski - gatunek pochodzący z Japonii, o właściwościach podobnych do derenia jadalnego
Dereń biały ‘Westonbirt’ - odmiana derenia białego, o pięknych przebawieniach pędów i liści. Doskonała na żywopłoty i do kompozycji barwnych
Dereń świdwa ‘Compressa’ - wersja karłowa, o zwartym pokroju i zminiaturyzowanych, ciemnozielonych liściach
Dereń kousa ‘Gold Star’ - jedna z licznych odmian dernia kousa, o niezwykłych kwiatach i jadalnych owocach
Dereń rozłogowy ‘Kelseyi’ - niska, kępkowa odmiana derenia rozłogowego

Dlaczego dereń nie owocuje?

Przyczyną braku owocowania derenia może być jego młody wiek. Rośliny rozmnażane z siewu potrzebują kilku, a czasem nawet kilkunastu lat do rozpoczęcia owocowania.  

Wpływ derenia na otoczenie (znaczenie biocenotyczne):

Derenie wykazują bardzo pozytywny wpływ na bioróżnorodność i równowagę ekologiczną.
Bujne, rozłożyście rosnące derenie tworzą naturalne zarośla, stanowiące schronienie dla wielu drobnych zwierząt. Kwiaty dereni są źródłem pokarmu i pożytku dla owadów zapylających, w tym pszczół. Szczególnie cenne pod tym względem są krzewy derenia jadalnego i derenia lekarskiego, które kwitną bardzo wcześnie, kiedy wybór kwitnących roślin jest jeszcze ubogi. Owoce dereni stanowią pokarm dla licznych ptaków. 

Czy warto uprawiać derenie?

Uprawa dereni może dostarczać wielu korzyści, zależnych od specyfiki poszczególnych gatunków.
Dereń lekarski i jadalny warto uprawiać jako rośliny miododajne oraz owocowe, dostarczające bardzo wartościowych owoców. Dodatkowo derenie te mogą być ozdobą dużego ogrodu lub parku.
Dereń kousa to przede wszystkim roślina ozdobna o ponadprzeciętnej urodzie kwiatów, a dodatkowo rodząca jadalne, ale także dekoracyjne i niezwykłe owoce.
Pozostałe derenie doskonale sprawdzą się w małych i dużych ogrodach, także leśnych i naturalistycznych. Wprowadzą do ogrodu żywotność i - przede wszystkim - jaskrawą kolorystykę jesiennych liści i zimowych pędów. 

Przepisy kulinarne

Dereniówka - królowa nalewek

1 kg owoców derenia jadalnego, dojrzałych, obranych, wypłukanych i osuszonych
1 l spirytusu nalewkowego 70% (lub 0,5 l spirytusu + 0,5 l wódki 40%)
0,5 kg cukru
Owoce ponakłuwać wykałaczką lub lekko zgnieść, umieścić w słoju, zalać alkoholem, zakręcić słoik i pozostawić w ciepłym miejscu przez ok. 4 tygodnie. Od czasu do czasu dobrze jest potrząsnąć słojem. W tym czasie następuje maceracja. 
Po miesiącu alkohol z wymieszanym z nim sokiem zlać do innego słoika, zakręcić i odstawić, a pozostałe owoce zasypać cukrem, aby wydobyć z nich resztę soku i smaku. Po 5-7 dniach owoce odcedzić i uzyskany płyn wymieszać ze zlanym wcześniej alkoholem, a następnie ponownie odstawić na co najmniej tydzień - w tym czasie następuje klarowanie. 
Prawie gotową nalewkę należy przecedzić przez gęste sito wyłożone dodatkowo kilkoma warstwami gazy, a uzyskany klarowny płyn rozlać do butelek, szczelnie zakręcić i leżakować w chłodnym, ciemnym miejscu przez co najmniej 6 miesięcy. 

Dereniówka jest nalewką znaną od kilkuset lat, przygotowywaną m.in. na królewskich dworach. Wyróżnia się pięknym kolorem, charakterystycznym smakiem i pozytywnym wpływem na układ pokarmowy i krwionośny, głównie dzięki wysokiej zawartości garbników i ogromnemu potencjałowi antyoksydacyjnemu. Pomaga jednak tylko wtedy, gdy jest spożywana w umiarkowanych ilościach. 

Konfitura z derenia

1,5 kg owoców derenia jadalnego lub lekarskiego
1 kg cukru
3 szklanki wody
Pozbawione pestek owoce umieścić w rondlu z grubym dnem, dodać cukier i wodę. Gotować pod przykryciem na małym ogniu przez 0,5-1 godz., od czasu do czasu mieszając. Wyłączyć ogień, pozostawić na kilkanaście godzin.
Następnego dnia ponownie postawić na minimalnym ogniu i smażyć, już bez przykrycia. Dość często mieszać. Smażyć aż do zgęstnienia. Gorące konfitury przełożyć do wyparzonych słoiczków, dla pewności można zapasteryzować. 

Konfitura z derenia wyróżnia się słodko-kwaśno-cierpkim smakiem, doskonale nadaje się do mięs, ale także do deserów, jako lekko wytrawny dodatek.  

Korzenny dżem z owoców derenia kousa

1 kg dojrzałych owoców derenia kousa
1 kg cukru
pół szklanki wody (lub mniej)
przyprawy korzenne: cynamon, kardamon, imbir
Obrane i wypłukane owoce derenia kousa umieść w rondlu z grubym dnem, dodaj cukier i podlej niewielką ilością wody, aby owoce nie przywierały. Smaż na małym ogniu, często mieszając. Ponieważ skórka owoców jest dość twarda, można przyspieszyć ich rozpadanie się, zgniatając owoce tłuczkiem do ziemniaków lub lekko miksując je blenderem. Następnie dodaj przyprawy i smaż jeszcze przez jakiś czas, aż do zgęstnienia. 
Następnie przetrzyj dżem przez sito, aby odrzucić większe kawałki skórki i przełóż do słoików. Słoiki warto zapasteryzować, aby wydłużyć trwałość uzyskanego dżemu.

Dżem z owoców derenia kousa nadaje się do ciast i naleśników; jego delikatny, lekko cierpki i korzenny smak sprawdza się zwłaszcza jako dodatek do pierników.