Berberys (Berberis)

Berberysy to krzewy liściaste, bardzo popularne w polskich ogrodach. Wśród berberysów można znaleźć bardzo szeroki wybór odmian, zróżnicowanych pod względem wielkości i pokroju, a przede wszystkim barwy liści. Odmiany berberysów wyróżniają się bowiem ogromem wersji kolorystycznych, przy czym barwy liści prawie zawsze są wyjątkowo żywe, wręcz jaskrawe, co sprawia, że berberysów nie może zabraknąć w ogrodach osób fascynujących się roślinnymi kolorami. Trudno znaleźć inną grupę roślin o tak szerokiej gamie barw! Tym samym berberysy są niezastąpione w kompozycjach kolorystycznych, ale nie sposób nie docenić także ich roli jako krzewów żywopłotowych.

Skąd pochodzi i gdzie występuje berberys?

Rodzaj berberys (Berberis) należy do rodziny berberysowatych (Berberidaceae) i obejmuje ponad 400 gatunków występujących naturalnie przede wszystkim w strefie klimatu umiarkowanego na półkuli północnej. W Polsce naturalnie rośnie berberys pospolity (Berberis vulgaris), a w ogrodach najpopularniejsze są odmiany pochodzącego z Japonii berberysu Thunberga.

Jak wygląda berberys?

Berberysy rosnące w naturze to krzewy o wysokości 1-4 m, o wzniesionym pokroju i - zwykle - łukowato przewieszających się pędach. Cechą charakterystyczną berberysów są bardzo liczne i ostre, łatwo wbijające się w skórę ciernie. Hodowlane odmiany berberysów są znacznie bardziej zróżnicowane i obejmują zarówno miniaturki nie przekraczające 20 cm wysokości, jak i wysokie krzewy o wąskim, kolumnowym pokroju. Liście berberysów, w naturze zielone, u odmian mogą mieć barwę od jasnożółtej przez pomarańczową, aż do bordowej, a nawet śliwkowej. Nierzadkie są też odmiany o liściach dwubarwnych: marmurkowych lub z obwódką. 

Jak kwitnie berberys?

Berberysy kwitną wiosną i, chociaż kwiaty zwykle ukryte są między liśćmi, wystarczy nieco tylko się przyjrzeć, by docenić ich urok. Kwiaty berberysów są żółte, niezbyt duże, ale zebrane w ładne, zwisające grona. Wydzielają przyjemny zapach, a do tego wytwarzają spore ilości nektaru, co pozwala cenić berberysy jako rośliny miododajne. 

Jak owocuje berberys?

Owocem berberysu jest podłużna jagoda, zwykle w kolorze czerwonym. Owoce zebrane są w grona, złożone z kilku owoców, jak u berberysu Thunberga, lub długie, podobne do winorośli, jak u berberys pospolitego.   

Zastosowanie owoców berberysu

Owoce berberysów bardzo długo pozostają na krzewach, nawet przez całą zimę, dzięki jaskrawej barwie zdobiąc pozbawione liści krzewy. Są bardzo chętnie zjadane przez ptaki. Owoce berberysu pospolitego są jadalne, ale na surowo niesmaczne, ponieważ są bardzo kwaśne. Stąd też wzięła się ludowa nazwa, pod którą znany jest berberys w niektórych częściach Polski: kwaśnica lub kwaśniec. 

Jakie wymagania ma berberys?

Berberys jest łatwy w uprawie i niewymagający, bardzo dobrze rośnie w przeciętnej glebie ogrodowej, a nawet w trudnych miejskich warunkach, narażony na suszę, wysokie temperatury, zasolenie podłoża i zanieczyszczenie powietrza. Preferuje stanowiska słoneczne. 

Gdzie sadzić berberys?

Wielość form i kolorów sprawia, że berberys znajdzie zastosowanie w przydomowych ogrodach, w parkach i na osiedlach, a także jako zieleń przyuliczna. Wyższe oraz kolumnowe odmiany szczególnie dobrze sprawdzają się jako żywopłoty strzyżone, które poprzez staranną pielęgnację z łatwością mogą stać się eleganckimi i szykownymi elementami ogrodu formalnego. Niecięty żywopłot z berberysu staje się okazałym szpalerem, a niskie odmiany doskonale nadają się na obwódki. Berberysy nadają się także do kompozycji i jako solitery. 

Jak sadzić berberys?

Berberys należy sadzić przede wszystkim ostrożnie - ostre, cienkie ciernie bardzo łatwo boleśnie ranią ręce, przebijając się nawet przez grube rękawice. Poza tym sadzenie berberysu nie różni się od sadzenia innych krzewów z pojemników i polega na przeniesieniu bryły korzeniowej z pojemnika do wykopanego dołka, obsypaniu jej ziemią, podlaniu i udeptaniu. 

Kiedy i jak przesadzać berberys?

Berberys, podobnie jak pozostałe krzewy liściaste, należy przesadzać w okresie bezlistnym, kiedy roślina znajduje się w spoczynku. Po przesadzeniu należy mocno roślinę przyciąć, aby wyrównać wielkość części nadziemnej proporcjonalnie do zredukowanych podczas wykopywania korzeni.  

Jak uprawiać i pielęgnować berberys?

Berberys bardzo dobrze reaguje na cięcie, zagęszczając się i trzymając zwarty pokrój od samego dołu. Berberys prowadzony w formie żywopłotu wymaga cięcia co najmniej 2 razy w sezonie, po tym jak przyrosty osiągną wysokość 15-20 cm.
Podlewanie berberysów w czasie suszy zapobiega przedwczesnemu opadaniu liści.

Berberysy są narażone na porażenie przez mączniaka prawdziwego. W razie wystąpienia pierwszych objawów należy zastosować oprysk pestycydem, ponieważ mączniak bardzo szpeci krzewy, a przy tym wpływa na ich osłabienie. 

Gatunki i odmiany berberysu:

Berberys pospolity - rodzimy gatunek o jadalnych owocach
Berberys Thunberga ‘Atropurpurea Nana’ - odmiana niska, o bordowych liściach
Berberys Thunberga ‘Golden Torch’ - kolumnowy berberys dorastający do 1 m wysokości, o liściach cytrynowożółtych
Berberys Thunberga ‘Rose Glow’ - liście tej odmiany ozdobione są marmurkowym wzorem 
Berberys pośredni ‘Parkjuweel’ charakteryzuje się czarnymi owocami
Berberys bukszpanolistny ‘Nana’ dorasta do 40 cm i jest doskonały na obwódki.

Wpływ berberysu na otoczenie (znaczenie biocenotyczne):

Zaopatrzone w ostre ciernie berberysy doskonale nadają się na żywopłoty obronne, powstrzymujące przed ich pokonaniem zwierzęta i ludzi. To pozwala na posadzenie berberysów tam, gdzie w innych przypadkach musiałaby się znaleźć siatka: na granicy działki chroniąc przed zającami i sarnami niszczącymi drzewka owocowe czy chroniąc miejskie rabatki przed zadeptaniem. Pełniąc funkcję ogrodzenia, równocześnie berberys stanowi schronienie dla ptaków i innych młych zwierząt, “przy okazji” dostarczając im pożywienia w postaci owoców. 

Berberys pospolity jest żywicielem choroby grzybowej, atakującej także zboża: rdzy źdźbłowej. 

Czy warto uprawiać berberys?

Berberys pospolity warto uprawiać dla owoców: w medycynie ludowej wielu krajów stosuje się owoce, liście, korę i korzenie berberysu pospolitego do zwalczania wielu schorzeń. Wysoka zawartość wit. C w owocach pozwalała na ich używanie do zwalczania szkorbutu. Bogactwo także innych witamin i m.in. rutyny sprawia, że berberys poprawia odporność, uszczelnia naczynia krwionośne, a także poprawia przemianę materii, działa moczopędnie i lekko przeczyszczająco. 

Kora i korzenie berberysu pospolitego zawierają alkaloid - berberynę, o właściwościach antybiotycznych, były więc stosowane w zwalczaniu infekcji bakteryjnych. Berberyna stosowana w większych ilościach może jednak być szkodliwa, dlatego preparatów tych nie wolno stosować przez dłuższy czas. 

Uwaga: jadalne są jedynie owoce berberysu pospolitego. Owoce pozostałych berberysów, w tym popularnego berberysu Thunberga mogą być szkodliwe, a nawet trujące. 
Berberys Thunberga warto natomiast uprawiać dla jego urody, a zwłaszcza dla barwnych liści, które w wyniku jesiennych przebarwień zwykle stają się jeszcze piękniejsze.

Przepisy kulinarne

Dżem jabłkowo-berberysowy

1 kg jabłek (np. Szara Reneta)
0,30 kg owoców berberysu pospolitego
0,80 kg cukru

Owoce berberysu należy zebrać, gdy są już w pełni dojrzałe, tj. ciemnoczerwone i błyszczące. Należy je obrać i dobrze wypłukać, wrzucić do rondla, dodać obrane i pokrojone w ósemki jabłka i cukier. Podlać odrobiną wody i postawić na średnim ogniu, od czasu do czasu mieszając. Kiedy owoce rozmiękną, przetrzeć całość przez sito, aby usunąć pestki berberysu. Uzyskany dżem przełożyć do słoików i zapasteryzować.
Dżem jabłkowo-berberysowy jest świetnym dodatkiem do mięs, ale smaczny jest także z grzankami lub świeżą bułką. 

Kaukaska przyprawa do mięs

Suszone owoce berberysu pospolitego (wysuszone w suszarce do grzybów lub w piekarniku)
Sól himalajska w grubych kryształach
Pieprz ziarnisty biały (może być także czarny)

Wszystkie składniki zmielić razem w młynku do przypraw i przechowywać np. w słoiku. 
Aby przyprawić mięso (np. wieprzowinę), łyżkę-dwie suchej przyprawy zalej łyżką wody i łyżką oleju. Uzyskaną pastę wetrzyj  w mięso i marynować przez min. 2 godziny, a następnie upiec lub udusić.